Parafia Greckokatolicka pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego we Wrocławiu

Katedra Eparchii Wrocławsko-Gdańskiej Kościoła Greckokatolickiego pod wezwaniem św. Wincentego i św. Jakuba ma bogatą historię.

Gdy w 1226 r. do Wrocławia przybyli z Pragi franciszkanie, przy dzisiejszym placu Biskupa Nankiera 15, książę Henryk Pobożny ufundował dla nich kościół i klasztor Św. Jakuba. Po śmierci Henryka w bitwie pod Legnicą dokończenie tego dzieła stało się udziałem wdowy, księżnej Anny. Zwłoki księcia Henryka Pobożnego złożono w krypcie prezbiterium ufundowanej przez niego świątyni.

Kościół utrzymany w stylu romańskim był budowlą trójnawową, a jej fragmenty pochodzące z XII w. zachowały się w ścianach świątyni do dzisiaj. Z kościołem Św. Jakuba związana jest ważna dla Wrocławia data 12 grudnia 1261 r., kiedy nastąpiła lokacja Nowego Miasta. Akt ten wystawili synowie Henryka Pobożnego – Henryk III i Władysław w obecności księżnej Anny i dostojników kościelnych, a uroczystość odbyła się w kościele Franciszkanów.

Rozbudowa kościoła w kształcie jaki obecnie posiada rozpoczęła się w pierwszej połowie XIV w. od prezbiterium, w którym stanął gotycki sarkofag księcia Henryka Pobożnego. Czas wznoszenia nawy głównej przypada na przełom XIV i XV w., gdy powiększono ją w kierunkach wschodnim i zachodnim, tak, że długość wyniosła 77.5 m. Kościół wtedy, według zapisu Bartłomieja Stenusa (1512) miał 20 ołtarzy. Smukłą wieżę kościoła zlokalizowano po stronie południowej między prezbiterium a nawą główną.

W 1339 r. gdy biskup Nankier, gorliwy obrońca praw Polski do Śląska, rzucił klątwę na króla Czech Jana Luksemburczyka (stało się to właśnie w klasztorze franciszkanów), zakonnicy ci wraz z niemiecką radą miejską opowiedzieli się przeciw biskupowi. Po roku 1517 większość mnichów przeszła na protestantyzm. opuszczając klasztor. W 1529 nieliczni franciszkanie, którzy wytrwali przy katolicyzmie, zostali przeniesieni do opustoszałego klasztoru Św. Doroty przy ul. Świdnickiej, a zwolniony w ten sposób klasztor i kościół przy pi. Bp. Nankiera otrzymali premonstratensi z opactwa Św. Wincentego w Ołbinie (w rejonie dzisiejszych ulic Nowowiejskiej i B. Prusa).

3 czerwca 1530 r. premonstratensi, zwani też norbertanami, dokonali poświęcenia kościoła przy dzisiejszym pl. Bp. Nankiera, zmieniając zarazem jego wezwanie na Św. Wincentego.

W okresie renesansu klasztor premonstratensów zubożał i zakonników nic stać było na remonty kościoła. W 1585 r. opat Jan VIII Cyrus dał w zastaw rożne kosztowności klasztorne (lichtarze, pozłacane talerze). Znaczna poprawa materialnej sytuacji klasztoru nastąpiła dopiero na początku XVII w. i wtedy przeprowadzono remont wnętrza kościoła: przybyły nowe organy, a pod chórem muzycznym dwie kaplice, sprawiono trzy ołtarze, odnowiono sarkofag Henryka Pobożnego.

W latach 1662 – 1674 kościół otrzymał nowe, jednolite wyposażenie barokowe. Należały do niego piękne rzeźbione stalle z lat 1662 – 1665, nowy ołtarz główny i tabernakulum z 1667 r. Ołtarz ów, dzieło Franciszka Zellera, został w rok później ozdobiony przez Jerzego Czerniaka, któremu wypłacono za tę pracę 210 talarów. Tenże Czermak otrzymał zlecenie na pomalowanie balustrady na stopniach i kraty przed prezbiterium. Do nowego wyposażenia należały też rzeźby figuralne dłuta Franciszka Zellera, ołtarze boczne, ambona z roku 1673, prospekt organowy. Kościół upiększały również cenne obrazy pędzla Michała Willmanna (m.in. Wniebowzięcia Maryi, Chrystusa Ukrzyżowanego, świętych Jana Chrzciciela, Jadwigi, Stanisława) oraz ze szkoły Willmana. W 1699 r. premonstratensi zbudowali południową kruchtę zaprojektowaną przez Jana Jerzego Knolla, a obok niej, na zamówienie opata Bogusława Czeleszowskiego, wzniesiono kolumnę z piaskowca, na której stanęła statua Matki Boskiej.

W latach 1723 – 1727 po stronie południowej kościoła, na miejscu zburzonej starej kaplicy, powstała kaplica pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej, która okazała się najważniejszym dokonaniem budowlanym premonstratensów z XVIII stuleciu. Projekt kaplicy, wybitnego dzieła architektonicznego doby późnego baroku, wyszedł spod ręki budowniczego miejskiego Krzysztofa Hacknera, a fundatorem był ówczesny opat klasztoru Ferdynand Hochberg. Kaplica, zbudowana na planie prostokąta, otrzymała bogaty wystrój. Były to freski pod kopułą ze scenami z życia Matki Boskiej (1725), rzeźby dłuta Jana Jerzego Urbańskiego, kamienne ozdoby z warsztatu Jana Adama Kharingera, krata uznana za arcydzieło sztuki kowalskiej i in. W ołtarzu umieszczono XV – wieczną Pietę, na zewnątrz zaś min. statuy Matki Boskiej, Św. Barbary i św. Jana Nepomucena.
W 1746 r. kościół otrzymał jeszcze 15 dużych obrazów pędzla Filipa Bentuma, przedstawiających życie Św. Wincentego. Po sekularyzacji w roku 1810 kościół zaczął pełnić funkcję parafialnego. Ostatnim przedwojennym proboszczem był Paul Brosig, który zmarł 26.11.1944 r.

Zniszczenia kościoła i budynku poklasztornego w 1945 r. oceniono na 75 procent. Wieża trafiona została pociskiem, a spadający gruz zburzył południową ścianę chóru. Dzieła zniszczenia dopełnił pożar w dniu 1 kwietnia: spłonęły dachy, runęły wszystkie sklepienia. Lista strat objęła też większość wyposażenia i wystroju, w tym także wnętrza kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, gdzie ponadto poważnie ucierpiały mury. Sarkofag Henryka Pobożnego, wcześniej ukryty przez konserwatorów niemieckich w Wierzbinie pod Świdnicą, a po wojnie odnaleziony, znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym. Ocalałe stalle zostały przeniesione do prezbiterium wrocławskiej katedry św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim. Odbudowa świątyni odbywała się etapami i ostateczna restauracja trwa do dnia dzisiejszego.

Okazała gotycka bazylika na dzisiejszym pi. Bp. Nankiera już z chwilą swego powstania znalazła się w rzędzie największych kościołów Wrocławia. Trzynawowy, pięcioprzęsłowy korpus oraz jednonawowe, sześcioprzęsłowe prezbiterium, zakończone trójbocznie, mają łącznie 77,5 m. długości. Wysokość wnętrza nawy głównej sięgnęła 23 m., a prezbiterium ma 33,25 m. długości i 8,6 m. szerokości: szerokość trzech naw kościoła wynosi 22 m. w tym zaś nawy środkowej 7,9 m. Wnętrze nakryte jest sklepieniami krzyżowo żebrowymi. Zachowana do dziś w swym zasadniczym kształcie budowla wzniesiona jest z cegły, oprócz której niewielkie tylko zastosowanie znalazł kamień ciosany. Smukła wieża powstała na rzucie kwadratu: ponad galeryjką przechodzi w dwupiętrowe przedłużenie ośmioboczne. Dach tradycyjnie pokryty jest dachówką.

W roku 1997 odbył się we Wrocławiu 46 Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny i z tej okazji Ojciec Święty Jan Paweł II przyjął kościół św. Wincentego w darze od Arcybiskupa Metropolity księdza Kardynała Henryka Gulbinowicza i ustanawiając ten kościół Katedrą Diecezji Wrocławsko-Gdańskiej Kościoła Greckokatolickiego, przekazał go wiernym na ręce pierwszego Biskupa Teodora Majkowicza.

Parafia kościoła greckokatolickiego we Wrocławiu przeprowadziła w latach 1997 – 99 niezbędne prace remontowe i adaptacyjne dla potrzeb obrządku wschodniego. Pomyślne zakończenie tych prac było możliwe dzięki dużemu zaangażowaniu i umiejętnościom organizacyjnym ks. mitrata Piotra Kryka. proboszcza parafii i administratora Diecezji Wrocławsko-Gdańskiej.

W świątyni tej od dnia I maja 1999 i odprawiane są msze w języku ukraińskim codziennie o godz. 8:00 a w niedziele i święta o godz. 10:00.

Opracowano na podstawie publikacji Zygmunta Antkowiaka „Kościoły Wrocławia”,
wyd. Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu, 1991 r.

Opracowanie tekstów: Iwan Andrunyk, Wira Bednarek, Zenon Salamon